Patrząc na rynek energetyki w ujęciu globalnym wyraźnie widoczny jest trend rozwoju odnawialnych źródeł energii. Ich potencjał jest upatrywany w wielkoskalowych projektach jak morskie farmy wiatrowe czy farmy fotowoltaiczne, ale także w ujęciu mniejszej skali inwestycyjnej. Właśnie te lokalne projekty, które wykorzystują lokalny potencjał energetyczny, angażują społeczności w transformację energetyczną, w najbliższej perspektywie będą nabierały coraz większego znaczenia. To właśnie rozwój energetyki obywatelskiej będzie remedium na rosnące zapotrzebowanie na energię, wzrost cen czy ubóstwo energetyczne niektórych obszarów.

W Polsce na pierwszym planie jest obecnie temat transformacji energetycznej w obliczu polityki klimatycznej oraz projekt Polityki energetycznej Polski. Budowa bezpieczeństwa energetycznego, szczególnie w ujęciu lokalnym, osiągnięta ma zostać poprzez rozwój energetyki rozproszonej, spółdzielczej oraz rozwój zachowań prosumenckich. Ogromna nadzieja upatrywana jest w promowanej przez wszystkie resorty współpracy w formule klastrów energii, doskonale odpowiadających także na cele i założenia krajowych i regionalnych programów ograniczenia niskiej emisji i poprawy jakości powietrza. To właśnie rozwój klastrów energii ma przyczynić się do zwiększenia jakości zasilania na obszarach słabiej zurbanizowanych i wiejskich, ale także rozwoju przedsiębiorczości i aktywizacji społecznej. Znajduje to potwierdzenie w opinii samych uczestników rynku – w klastrach energii widoczny jest lokalny przepływ usług, zasobów i kapitału, przyczyniając się do pobudzenia lokalnej gospodarki. Rozwój tej formy lokalnej współpracy cieszy się także dużym zainteresowaniem samych uczestników, co widzimy po wynikach już II edycji konkursu Ministerstwa Energii na Certyfikat Pilotażowego Klastra Energii. Do tej pory wyłonionych zostało łącznie 66 klastrów energii, które oprócz wyróżnienia swoich projektów i determinacji, uzyskują możliwość ubiegania się o dodatkowe środki z  Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Obserwując jednak narrację tego sektora pojawia się często pytanie – jak skutecznie wdrażać i rozwijać projekty w formule energetyki obywatelskiej? Odpowiedzi na między innymi to pytanie podjęła się Fundacja na rzecz Energetyki Zrównoważonej (FNEZ) w ramach projektu Co2mmunity, współfinansowanego z programu INTERREG Regionu Morza Bałtyckiego 2014-2020.

FNEZ w konsorcjum 15 organizacji z 8 państw z regionu Morza Bałtyckiego w ramach projektu Co2mmunity prowadzi działania na rzecz przyspieszenia rozwoju projektów energetyki obywatelskiej w oparciu o odnawialne źródła energii. Zdiagnozowaliśmy brak kompleksowej wiedzy o tym sektorze w regionie Morza Bałtyckiego. Dodatkowo, obserwujemy, że część z państw jest na początkowej drodze rozwoju podobnych projektów, poszukując rozwiązań i dobrych praktyk u doświadczonych sąsiadów. W tym świetle projekt Co2mmunity wypełnia lukę wiedzy oraz poprzez opracowanie szeregu rekomendacji i podręczników, dostarczy praktyczne narzędzia dedykowane dla interesariuszy, samorządów oraz lokalnych społeczności upatrujących korzyści w realizacji lokalnych projektów energetycznych.

Projekt jednak nie ma wyłącznie wymiaru teoretycznego – powyższe wyniki opracowywane będą na podstawie własnych, praktycznych doświadczeń z utworzonego w każdym z państw regionu Morza Bałtyckiego partnerstwa R.EN.CO.P. Rozwinięciem skrótu jest Renewable Energy Cooperative Partnership, co oznacza partnerstwo na rzecz inicjowania i prowadzenia projektów energetyki obywatelskiej. W każdym z państw partnerstwo jest inne, ale wszystkim przyświeca nadrzędny cel  –współpraca i lokalne wsparcie w realizacji projektów w oparciu o odnawialne źródła energii. Dla przykładu duński R.EN.CO.P. ukonstytuował się w gminie Middelfart i obejmuje bliską współpracę z jej mieszkańcami przy realizacji lokalnych inicjatyw i projektów. W ramach jego funkcjonowania prowadzone są działania na rzecz lokalnej transformacji energetycznej, pozwalającej osiągnąć samowystarczalność energetyczną, redukcję emisji CO2, ale także inne projekty jak na przykład modernizacja systemu grzewczego oraz zbiorowe zakupy i instalacje pomp ciepła. W Helsinkach R.EN.CO.P. zaś koncentruje się na stymulowaniu rozwoju systemów solarnych w budynkach mieszkalnych, co jest odpowiedzią na rosnące w Finlandii zainteresowane wspólnot mieszkaniowych tym rodzajem technologii.

W Polsce R.EN.CO.P. ma charakter ekspercki i funkcjonuje w postaci otwartej grupy roboczej działającej na rzecz stworzenia sprzyjającego otoczenia dla dynamicznego rozwoju energetyki obywatelskiej – głównie w postaci lokalnych rynków energii tj. klastry energii. Grupa robocza ma na celu wymianę wiedzy, doświadczeń oraz bliską współpracę między jej uczestnikami na rzecz inicjowania i wsparcia procesów tworzenia otoczenia systemowo-regulacyjnego dla rozwoju projektów energetyki obywatelskiej. Zamierzonym efektem jest wypracowanie rozwiązań, które pozwolą uczestnikom sektora pokonywanie barier, ale także dostarczenie szeregu praktycznych narzędzi, które będą pomocne w inicjowaniu i rozwoju lokalnych projektów, przekładając się na sukces całego sektora energetyki obywatelskiej. W ramach grupy roboczej R.EN.CO.P. organizowane będą cykliczne spotkania, których tematyka będzie odpowiedzią na zidentyfikowane zapotrzebowanie uczestników sektora. Naszą ambicją jest zagwarantowanie dostępu do rzetelnych i fachowych opinii podczas każdego ze spotkań, co będziemy starali się osiągnąć poprzez udział w debatach ekspertów z wybranych dziedzin i przedstawicieli właściwych instytucji.

Pierwsze spotkanie grupy roboczej odbyło się w Warszawie na początku września br. Wzięli w nim udział praktycy – koordynatorzy i uczestnicy klastrów energii, przedstawiciele Konfederacji Lewiatan oraz organizacji wspierających. Przeprowadziliśmy dyskusję popartą bogatym doświadczeniem i wiedzą ekspercką uczestników, która dała obraz sektora energetyki obywatelskiej w Polsce, pozwoliła na sformułowanie pierwszych wniosków, a przede wszystkim dała dobry, merytoryczny start do dalszej pracy. Przebieg dyskusji był konfrontacją opinii praktyków z wynikami analizy wykonanej w ramach projektu Co2mmunity, polegającej na ocenie motywów, doświadczeń i głównych problemów uczestników klastrów energii. Zgodnie z wynikami badania wśród bodźców motywujących inicjowanie klastrów energii wskazywano przede wszystkim możliwość rozwoju regionu oraz pojawienie się lokalnych korzyści jak: pobudzenie gospodarki, budowa niezależności energetycznej, poprawa jakości zasilania, wzrost bezpieczeństwa energetycznego, oszczędności oraz poprawa jakości powietrza. Konkurs Ministerstwa Energii na Certyfikat Pilotażowego Klastera Energii był dodatkowym motorem przyspieszającym działania mobilizacyjne. Badanie wykazało, że największą barierą, a jednocześnie wyzwaniem, przed którą stoją klastry są kwestie legislacyjne, instytucjonalne i interpretacyjne. Innymi wskazywanymi ograniczeniami były bariery finansowe, czy brak wcześniejszych doświadczeń z zakresu funkcjonowania tego rodzaju projektów. Pozostałe to: trudna współpraca z operatorami systemów dystrybucyjnych, niska świadomość społeczna o potencjale odnawialnych źródeł energii i możliwości jego wykorzystania, niechęć do nowych, lokalnych projektów, ale także trudności we współpracy z samorządami.

Dyskusja ekspercka w grupie roboczej R.EN.CO.P. potwierdziła powyższe wnioski analizy projektowej. Definicja klastra wprowadzona do polskiego porządku prawnego nadal spotyka się z brakiem spójności interpretacyjnej. Wskazywane są potrzeby wprowadzenia korekt legislacyjnych, które w sposób spójny będą obejmowały ustawodawstwo i unormowanie funkcjonowania lokalnych rynków energii, współpracy pomiędzy OSD a klastrami energii. Przedstawiciele sektora wskazują, że brak środków na rozwój i prowadzenie projektów jest kluczowym wyzwaniem, przed którym stają uczestnicy klastrów energii. W tej kategorii należy także dodać trudności z uzyskaniem kredytów na projekty związane z OZE, zawiłe wymogi, procedury kredytowe oraz problemy z uzyskaniem środków dotacyjnych. Konkluzje także wskazują, że nawet doskonale zaprojektowany grunt regulacyjny i finansowy pod rozwój lokalnych projektów energetycznych, będzie nadal stał w perspektywie braku doświadczeń i dobrych praktyk, ale także mierzył się z niechęcią i obawami społecznymi. Dużym wyzwaniem będzie pobudzenie społecznej odpowiedzialności w zakresie działań na rzecz ochrony klimatu, środowiska czy mobilizacji dla tworzenia lokalnych rynków energii.

Mając na uwadze zdiagnozowane problemy stojące przed rozwojem energetyki obywatelskiej na przykładzie dotychczasowych doświadczeń z funkcjonowania klastrów energii podjęte zostaną podczas kolejnych spotkań grupy roboczej  R.EN.CO.P. następujące tematy:

• funkcjonowanie klastra energii w systemie elektroenergetycznym – współpraca z OSD, prawa i obowiązki koordynatora klastra wynikające z Prawa Energetycznego,
• biała księga zmian legislacyjnych oraz źródła i kierunki finansowania projektów,
• komunikacja społeczna w lokalnych projektach energetycznych i angażowanie społeczności lokalnych,
• modelowe rozwiązania, dobre przykłady, doświadczenia krajowe i zagraniczne – czyli rozwój dojrzałego projektu.

Rozwój energetyki obywatelskiej to praca z żywym i dynamicznie rozwijającym się organizmem. Bez aktywnej partycypacji interesariuszy oraz obrad nad kierunkiem preferowanych zmian, nie uda się doprowadzić do rozwoju sektora. Na pochwalę zasługują wszelkie aktywności w tym zakresie, ponieważ wszystkim powinien przyświecać ten sam cel. W tym świetle zapraszamy wszystkich zainteresowanych: koordynatorów, członków inicjatyw i klastrów energii, ekspertów z dziedziny energetyki rozproszonej, usługodawców, przedsiębiorstw dystrybucyjnych, kancelarii prawnych, instytucji finansujących oraz lokalne społeczności do aktywnego włączenia się w prace grupy roboczej R.EN.CO.P., poprzez kontakt z FNEZ (sekretariat@fnez.pl). Każdy głos i doświadczenie będzie dobrą lekcją i przyczyni się do stworzenia preferowanych warunków dla rozwoju sektora energetyki obywatelskiej w Polsce. Kolejne spotkanie grupy roboczej R.EN.CO.P. odbędzie się w pierwszym kwartale 2019 r.